Verantwoordelijkheid nemen of het lot accepteren?

Al ruim voor de pandemie woedde er wereldwijd een culturele oorlog over waarden. In tegenstelling tot wat velen geloven, is dit geen oorlog tussen linkse en rechtse ideologieën, of zelfs tussen vooruitgangsdenken en conservatisme. De strijd wordt alleen op deze manier ingekaderd als gevolg van de gelijktijdige polarisatie in de politiek en in de verdeling van rijkdom.

Ik heb het over de spanning tussen twee even waardevolle doelen, zoals benoemd in het ‘Serenity Prayer’ van het Twelve Steps programma voor verslavingen:

God, schenk me kalmte om te aanvaarden wat ik niet kan veranderen,
moed om te veranderen wat ik wel kan veranderen
en wijsheid om het verschil hiertussen te zien.

Dit gebed geeft impliciet evenveel waarde aan 1) het nemen van verstandige verantwoordelijkheid voor fouten en 2) het accepteren van de onveranderlijke werkelijkheid of de realiteit van de natuur. Het leidt tot twee belangrijke vragen die we onszelf moeten stellen voordat we een definitief standpunt innemen ten opzichte van een belangrijk en complex probleem: wat is het argument voor het accepteren van – of juist verantwoordelijkheid nemen over – dit probleem, ongeacht mijn rol bij het veroorzaken ervan?

We zijn goed in staat om deze logica toe te passen in ons dagelijks leven. Je zou een kind niet vragen om even ‘op zijn tanden te bijten’ als hij gewond is geraakt omdat hij te veel risico nam bij het skateboarden. Het is heel duidelijk wat hier later van geleerd-, en wat er nú opgelost moet worden. Hetzelfde geldt voor een kind dat niet slaagt voor een examen waar hij niet voor gestudeerd heeft. Laten we nu eens proberen deze bijna intuïtieve wijsheid toe te passen op een paar belangrijke wereldwijde twistpunten.

Wereldwijde Jihad1)

Kunnen we religie ‘repareren’? Erkennen we de duistere kant van onze eigen overtuigingen en proberen we deze actief te hervormen? Accepteren we culturele ontwrichting als gevolg van immigratie? Hoeveel verstoring precies? ‘Repareren’ we ook ons aangeboren groepsdenken en de uitsluiting die daarmee samenhangt? Accepteren we terrorisme als een ‘natuurverschijnsel’ en blijven we stoïcijns onze vrijheden uitleven? Of is er ook een kritische evaluatie nodig van onze eigen ongebreidelde liberale cultuur?

De klimaatcrisis

Of je nu wel of niet bedreven bent in klimaatwetenschap, je móet geloven dat de aarde richting afgrond gaat èn dat mensen dit veroorzaken, of je mág het niet geloven omdat het allemaal propaganda is. De normen die aan deze meningen verbonden zijn, worden vaak impliciet veronderstelt. Als de aarde in gevaar is en wij de oorzaak zijn, dan moeten we het koste wat kost oplossen. Als dat niet zo is, dan moeten we niet fiscaal worden belast of sociaal worden getreiterd tot volledige onderwerping. Is het redelijk om te pleiten voor een gecentraliseerd klimaatbeleid en gedragscontrole door middel van angst, als we de uitkomst van eventuele klimaatverandering niet reëel kunnen beïnvloeden? Aan de andere kant: is het eerlijk om de wetenschap in twijfel te trekken, om twijfel te zaaien over feiten, wanneer de uitkomst wijst op een ongemakkelijke waarheid over de vereiste veranderingen in levensstijl en wereldwijde welvaartsverdeling?

Institutioneel racisme

Wat als we hier dezelfde logica toepassen? Wat zijn redelijke criteria om te bepalen welke van alle gevolgen van historisch en hedendaags racisme kunnen worden voorkomen en welke moeten worden verzacht? Wat zijn de grenzen van onze sfeer van invloed? Bevinden die zich op persoonlijk vlak? Of denken we hele organisaties en landen te kunnen ‘aanpakken’? En welke organisaties en landen doen we dan het eerst? De antwoorden op deze vragen bepalen waar we verantwoordelijkheid nemen en waar we als individu de realiteit accepteren en ons er zo goed mogelijk op voorbereiden en aan aanpassen. Accepteren we überhaupt dat dit verschillende maar gelijkwaardige doelen zijn?

De wereldwijde pandemie

Hoewel veel mensen dachten dat niets ooit de urgentie van de klimaatcrisis op de politieke agenda voorbij kon gaan, had een microscopisch virusje, al dan niet geholpen door wetenschappers, een ander plan. Was er ooit een duidelijker geval waarin we allemaal de waarschuwingen serieus moeten nemen, de zwakken moeten beschermen, tegen de vijand moeten vechten? Hoe gemakkelijk werd de Tweede Wereldoorlog in gedachten geroepen, hoe snel ook nam iedereen afstand van grondwettelijke rechten voor deze ‘ongekende crisis’. Ons onvermogen om rationeel om te gaan met een zogenaamd2) exponentieel fenomeen werd overduidelijk: we waren er nog niet klaar voor.

Maar betekent dat nu dat we plotseling moeten afzien van ons verkregen recht om ‘te sterven zoals we willen’? Heeft de liberale samenleving niet lang en hard gevochten voor het recht van het individu om persoonlijke keuzes te maken over zijn eigen lichaam? En als de vaccins werken, zou je dan niet de zwakken vaccineren en de rest van de samenleving weer aan het werk laten gaan? Zo niet, waarom dan überhaupt vaccineren? Als vaccineren niet 100% effectief is, waarom modelleer je dan niet de risico’s en accepteer je de verantwoordelijkheid om moeilijke beslissingen te nemen tussen waar je mensen aan ‘laat sterven’. Aan auto-ongelukken? Stage IV kanker? Zelfmoord door depressie?

Als je die eerlijke vergelijking maakt, dan is Covid niet de absolute en catastrofale ramp waarvoor het wordt uitgemaakt. En als we eerlijk zijn, is de keuze waaraan mensen mogen sterven zelfs nooit een centrale beleidsbeslissing geweest. Verzekeringsmaatschappijen (en dus het hele zorgveld) nemen deze koude en berekende beslissing al tientallen jaren, rekenend met het ‘aantal verloren gezonde levensjaren’. Niet alle dodelijke ziekten worden gelijk behandeld, of zijn dat ooit geweest.

Te midden van alle verwarring over wat feit en wat propaganda is, wat effectief is en wat contra-effectief is, lijkt de beslissing tussen wanneer te handelen en wanneer te accepteren zonder grondige overweging al te zijn genomen.

Misschien is dat verkeerd. Misschien moeten we altijd een evenwicht zoeken tussen de verantwoordelijkheid om te handelen en de kalmte om te accepteren. Misschien moeten we op zoek gaan naar de wijsheid die besloten ligt in eeuwen van ethiek, gedestilleerd in grondwetten en internationale verdragen. Misschien wordt daar de sleutel gevonden om het verschil te kunnen bepalen.

Of riskeren we in de vlucht naar voren liever de banalisering van de kernvrijheden van onze samenleving, om zo te voorkomen dat we worden ingehaald door onze fouten uit het verleden? Onze regering lijkt sterk daarnaar te neigen. Om te voorkomen dat beroepsdeformatie hen hiertoe aanzet, heeft het Twelve Step-programma een belangrijke eerste regel die onze leiders ter harte zouden moeten nemen: laat ze om te beginnen eens toegeven dat ze persoonlijk en beroepsmatig machteloos zijn over hun (machts)verslaving.

Dit artikel is geschreven door Pieter Joost Verhoef.

1)Zelfs het benoemen van deze twistpunten wordt vaak al geïnterpreteerd als het accepteren van hun definitie – of zelfs het bestaan ervan. Laat ik helder zijn: geen van deze onderwerpen zijn wat mij betreft ook per sé reëel, laat staan urgent. Maar dat neemt niet weg dat we gedwongen worden om er in het maatschappelijke debat een standpunt over te hebben.

2)Zoals elke amateur statisticus kan beamen: het eerste deel van een exponentiele curve is identiek aan die van een S-curve. Epidemieën zijn bijna per definitie een voorbeeld van de laatste, maar presenteren zich op korte termijn net zoals de eerste.