In een grijs verleden studeerde ik culturele antropologie. Een nuttige studie als je bijvoorbeeld het verschil wilt kunnen duiden tussen individuele keuzes en groepsprocessen. Tussen geschreven en ongeschreven regels. En tegenwoordig tussen het kaf en de koren in de ‘culture wars’. Zo denken beide kanten vaak in termen van complotten. Maar zijn die er wel echt? En zo ja, hoe onderscheid je die dan van gewone plannen die jij gewoon niet graag ziet uitkomen?

Neem het WEF. Voor sommigen een praatclubje dat hotelkamers organiseert zodat drukke politici en zakenmensen elkaar efficient kunnen spreken over de grote lijnen voor beleid. Voor anderen een gevaarlijk ondemocratisch netwerk waarin actief afstemming plaats vindt tussen de elites, om hun megalomane plannetjes over de bevolking te kunnen uitstorten.

Zelf zou ik het nog anders verwoorden. Het event is een belangrijk cultureel moment voor conformisme aan gedeelde idealen in de ‘elite’. Zoals alle events heeft het een praktische kant, maar ook een symbolische – een rituele in antropologische termen. Zoiets als Pasen in de kerk. Je hoort het hele jaar de Boodschap in jouw kerk van keuze, maar 1x per jaar hebben we het allemaal over 1 ding en stemmen we af wat we er aankomend jaar mee gaan doen in de praktijk. 

En net als een paar honderd jaar geleden gold voor het christendom, worden nu de dogma’s die het WEF uitdraagt, beleden als ware ze ‘de manier waarop ieder deugend, weldenkend mens tegen de wereld aankijkt’. Die dogma’s zijn dan vooral ‘de wetenschappelijke en maatschappelijke consensus’ rondom zaken als klimaat, pandemie, diversiteit en inclusie. En in bredere zin de Strategic Development Goals van de Verenigde Naties.

Maar waarom is er dan zoveel te doen over dit schijnbaar goed bedoelende clubje?

Overschatting en onderschatting

Complotten veronderstellen impliciet ‘kleine geheime groepjes elite met grote macht’. Het WEF is dan ook geen complot; het is niet eens geheim. Het is vooral een feestje van gelijkgestemde leiders van cultuur, politiek en economie. Hun eensgezindheid over de beoogde richting van de wereld is niet de uitkomst, maar juist de voorwaarde voor en aanleiding van het event. Wordt er gecoördineerd? Zeker. Zijn er machtige mensen? Zeker. Maar het is vooral een event van netwerken, synchroniseren, plannen rondom een gedeelde set normen en waarden. De vele mensen die de resulterende plannen met kleine of grote stappen verder helpen, denken allemaal dat De Meeste Mensen Deugen en dat we toegaan naar een Mooie Nieuwe Wereld.

Het is mijns inziens ook niet erg nuttig om als eerste te denken aan een complot als verklaring van ontwikkelingen. Ik doe daarbij twee aannames: 

  1. De chronische overschatting van de rol van intentie en cognitief handelen als factor in de wereldgeschiedenis
  2. De chronische onderschatting van de rol van cultuur, sociologie en onbewust (soms zelfs religieus) denken 

De overschatting is dat mensen Grote Geheime Plannen met een kleine groep eenvoudig kunnen uitvoeren. Maar daarvoor gaan we elkaar vaak veel te snel voor macht naar het leven staan. En daarmee blijven geheimen niet lang bestaan. De complexiteit van geheimhouding groeit ook exponentieel met de scope van het plan. In de praktijk zie je dat dan ook bij ‘geslaagde’ complotten. Het is vaak het idee van een enkel individu, (zoals bijvoorbeeld de recent overleden Unabomber) die met beperkte middelen een grote impact maken. Of er wordt sterk geleund op een gedeelde ideologie, doel en motivatie en veel minder op concrete afstemming zoals bij de aanslagen rondom 9/11.

Cultuur, ideologie en religie stuurt mensen namelijk heel efficient. Normen worden vanzelf gehandhaafd als mensen weten hoe ze een held moeten zijn (of hoe ze een ketter worden). Impliciet gedeelde dogma’s zoals bijvoorbeeld rondom klimaat, woke identiteitsdenken en COVID response worden sociaal bevestigt en verspreid en geven mensen een belangrijke invulling aan de betekenis van hun bestaan. En ook de motivatie om drastische maatregelen (vaak voor anderen), met een gedreven vroomheid af te kondigen. 

Cultuur stuurt daarmee heel concreet, maar meestal zonder expliciete opdracht. Het komt erop neer dat mensen vaak denken bewust te handelen, maar dit altijd doen binnen de kaders van onderbewuste beïnvloeding, ongeschreven regels en ideologische motivaties. 

Terwijl het lastig is om een cultuur te omschrijven, merk je het bijvoorbeeld direct wanneer je de grenzen ervan overtreedt. Denk ter vergelijking eens aan die keer dat een vreemde bij je op bezoek kwam en iets deed wat in onze cultuur niet wordt geaccepteerd. Een Amerikaan die zonder vragen uit je koelkast graait. Of een Hollander die botweg zijn ongevraagde mening geeft aan een Aziaat. De belangrijkste les die ik dan ook meekreeg van mijn studie was: “cultuur is soft als je het probeert te pakken, maar keihard als het jou pakt”. 

Binnen een gedeelde cultuur is alles heel duidelijk. Zoals afstemming over lastige conflicten, of offers brengen voor een ‘evident goed’ doel. Daarom kunnen mensen vaak niet begrijpen waarom medeburgers ergens een complot in zien, dat zij zelf ervaren als een volslagen ongenaakbare realiteit. Hoe kán bijvoorbeeld een orthodoxe Moslim of Christen nu vinden dat grote delen van onze westerse cultuur verwerpelijk zijn? Hoe kunnen die wappies nu denken dat de staat hun wilde vervolgen?

Voor het coördineren van beleid heb je dus ook geen expliciete coördinatie nodig, maar een voldoende gedeelde impliciete ideologie of cultuur, inclusief de bijbehorende verhalen, helden, rituelen en symbolen. Vooral als deze ideologie gepresenteerd wordt als ‘evident het beste voor de hele planeet.’ 

Zijn er dan geen complotten?

Natuurlijk wel. Sterker nog, veel complotten komen gewoon uit en worden achteraf verklaard als noodzakelijke acties van verantwoordelijke leiders. Mensen die eerder niet in deze complotten geloofden doen het dan vaak af als ‘dingen die men vroeger deed, maar nu niet meer zouden kunnen’ of erger: als zaken die ‘nu eenmaal niet altijd in het volste daglicht kunnen worden uitgevoerd’. Mensen die het complot wèl zagen en werden uitgemaakt voor ‘complotdenkers’ krijgen vrijwel nooit de rehabilitatie die ze verdienen. 

Maar mijn punt is dat complotten niet nodig zijn om de belangrijkste historische dwalingen te verklaren. Of beter: complotten kunnen niet eens slagen op grote schaal, als ze niet worden gedragen door begeleidende cultuurbeïnvloeding. 

Als je 80% van de mensen kunt overtuigen van het belang van een draconische ingreep in hun vrijheden ten behoeve van een alles overstijgend belang, dan is de 20% weigeraars simpelweg irrelevant. De zaak wordt dan gedragen door het volk zelf. De wereldgeschiedenis is vol van onderdrukkende ideologieën die wij herinneren als het werk van tirannen maar eigenlijk werden gedragen door kleine groepjes fanatieke zeloten die niet werden gestopt door de massa. Die ideologieën verspreiden zich precies zoals een virus; van zichzelf niet acterend, maar door overdracht in de gewone menselijke omgang.

Bestaat er een vaccin tegen een cultuurvirus?

Wat mij betreft zijn de WEF en soortgelijke clubjes van de maatschappelijke elite dus ’slechts’ een belangrijk cultuurmoment voor de moderne ideologische virussen van klimaat, diversiteit, gelijkheid en inclusie. Maar tijdens deze ‘Paasviering’ rechtvaardigt men er voor elkaar ook de megalomane controle die nodig is om deze religies op te leggen middels dwang en uitsluiting. Geen van de deelnemers is per sé de belangrijkste maar samen beïnvloeden ze een belangrijk deel van onze maatschappij. Dat vraagt dus wèl om een stevige tegenreactie. Maar óók om een dringend besef dat we zelf net zo goed slachtoffer kunnen worden van onze onbewuste aannames en rigide dogma’s.

Het beste medicijn tegen zowel de verspreiding van schadelijke ideologieën, als het voorkomen van eigen radicalisering, werd eloquent vertolkt door Solzhenitsyn in zijn pamflet “Live not by lies”: doe niet mee in leugens. Niet die van anderen, maar ook niet die van jezelf.

Solzhenitsyn zag in de Sovjet Unie de kracht van een totalitaire cultuur, die individuele keuzes stuurt zonder centrale coördinatie. En dat was ook de bewuste strategie van de KGB.  Die gebruikte actief hun propaganda om burgers te demoraliseren en hun eigen vrienden te bespioneren. Anders gezegd: een gewenste ideologische cultuur heeft niet een samenzwering nodig, maar een samenzwering slaagt niet zonder succesvol gedeelde cultuur. 

Pas als je ziet hoe hard de ‘zachte hand’ van cultuur is, snap je wat mij betreft pas hoe schadelijke ideologieën echt worden verspreid. Alleen als elke ‘dissident’ zich blijft uitspreken tegen normen en waarden die hij onwenselijk acht voor de maatschappij, kan de pandemie van een cultureel ‘virus’ worden gestopt.

Nog beter dan op social media ageren tegen event als WEF is dus om je mond open te doen op het schoolplein bij het ophalen van je kinderen. Bij de verjaardag. Bij de bakker in de rij. Dat vergt voor veel mensen alleen vaak wel meer moed dan ze dachten te hebben.

Tips om verder te lezen:

Pieter Joost Verhoef

Ontdek meer van Deze Dagen

Abonneer je om de nieuwste berichten naar je e-mail te laten verzenden.